Луқмон БОЙМАТОВ
Бетафовутии мо ба ҷойгоҳи осори таърихиву фарҳангиамон ба гунаи ноогоҳонаест, ки барои худ асари мавҷудиятӣ қоил нестем ва ҳатто дар зеҳни худ таърифе, ки дорем бисёр куллӣ ва гоҳе бемаънӣ аст. Ахиран дар сайти Радиои Озодӣ матлаберо дар бораи насби «муҷассамаи 25-солагии истиқлол ба ҷойи маҷмааи Темурмлик» мутолиа намудам. Зарур донистам то дидгоҳи хешро нисбати наҳваи ҳифзи мероси таърих ва муқаддасоти фарҳангӣ арза бидорам.
ҲАР НАВЪ ТАҶЛИЛ БОЯД АҚЛОНӢ БОШАД
Хабари тағйири ҷойи насби маҷмаъаи меъмории Темурмалик боиси хушҳолиам шуд. Хурсанд шудам аз ин ки билохира, дастандаркорони тарҳи «Маҷмаъаи меъмории Темурмалик» ва масъулини шаҳрдории Хуҷанд ба хотири ҳифзи эътибори хеш аз пиёда кардани тарҳи хеш даст бардоштаанд.
Пӯшида нест, ахиран, шатранҷвор ҷо ба ҷо намудани пайкараҳои номварони таърих, табдил ба як суннати номатлуб дар ҷомеъаи тоҷикон шудааст. Ағлаби масъулинро эҳтироме бар ҳаққу назари мардум нест. Чӣ қадр сахту дардовар аст, агар бибинем, ки иддае аз масъулини кишвардорӣ, бидуни ин ки назарсанҷӣ кунанд, иқдом бар «ибтикороти таърихӣ» мекунанд, ки аъмолашон на дар доираи ахлоқ мегунҷад, на чаҳорчӯби қонун. Рафтори ин гуна ташаббускорон тавре аст, ки гӯйӣ ин ҳама харҷҳои ҳангуфти чорабиниҳо аз кисаи худашон сурат мегирифта бошад! Аммо мавзӯъи баҳсе, ки мехостам матраҳ кунам, на лузуми эҳтироми ҳаққи мардум, балки лузуми эҳтироми ёди гузаштагон аз роҳи шоистагӣ аст.
Ба далели заъф ва худхоҳиҳои мудирият ва бетавваҷҷӯҳии мардум нисбат ба ёди гузаштагон, мероси таърихӣ, фарҳангӣ ва ному манзалати миллат боз ҳам бепаноҳ мондаанд. Сареҳан мегӯям, бояд тарзи тафаккур ва наҳваи бархӯрдамонро бар тамомии арзишҳои инсонӣ ва ҳифзи мероси ниёконамон тағйир бидиҳем вагарна, замоне нагзашта ҳамагон навмед ва наслҳо сарафканда хоҳанд шуд.
Бо шитобзадагӣ ва аз роҳи равобиту завобит пиёда кардани тарҳҳое, гарчӣ ба номи мардум анҷом мешаванд, дар ҳақиқат, аз ҳар буъд бар зарари ҷомеъа тамом хоҳад шуд. Чунончӣ, тарҳе, ки аз сӯи сармутахассиси шӯъбаи меъморӣ ва шаҳрсозии ҳукумати Суғд оқои Аюбҷон Раҳматов дар ВАО матраҳ шуда буд, аз диди мо фоқиди ҳамаи арзишҳост. Мушкилии мо на дар сатҳи дониш, балки дар адами усули шоистасолорӣ ва дар набудани риъояти адолат дар интихоби пешниҳоду тарҳҳост. Чӣ тур бояд фаҳмид, ки ҳеҷ як аз тарҳҳои ироъашуда мавриди баррасӣ ва интиқод аз тарафи мутахассисин қарор нагирифта ва аз ҳама муҳим назари мардуми Хуҷанд, ки тамомии ҳазина ва хароҷоти эҷоди маҷмаъаи меъморӣ бар дӯш мекашад, ба кулл аз эътибор соқит шудааст.
Чаро намехоҳем бифаҳмем, тӯдаҳои забонбаста мебинад, ки ошкоро дар фикри ғаноим ва судҳое ҳастем?! Шарм бояд дошт, бо истифода аз ҷалоли қаҳрамонони таърих, думболи таҳкими мақому манзалати хеш ва аз пайи тақвияти шӯҳрати кизбем! Ҳамчунон рафтор мекунем, ки гӯӣ чашми хиради мардум кӯр асту ақлаш кунд.
Чунин ба назар менамояд, он чӣ зери шиори омодагӣ ба ҷашни Истиқлол ва зимни таблиғи эҷоди «Маҷмаъаи меъмории Темурмалик» дар шаҳри Хуҷанд мегузарад, ба ҷуз масхараи таърих ва судҷӯйиҳои иддае аз афрод нест! Эй кош, ин тарроҳон ва «фарҳангиён»-и зодгоҳи азизам дарк мекарданд, коре, ки ҳам акнун анҷом медиҳанд, навъе аз вандализмҳои модерн аст. Вандализме, ки ҳатто намегузорад арвоҳи гузаштагон оромиш дошта бошанд! Вандализме, ки аз ҳисоби исрофи пули мардуми мазлуму бечора бар нафъи гурӯҳи худхоҳон анҷом мешавад.
Хиҷолат бояд кашид, мавзеъи таърихиеро, ки арвоҳи қаҳрамонони гумноми рӯзгорон орамидааст, ба ин арзонӣ беэътибор мекунем ва аз роҳи судҷӯиву гурӯҳакбозӣ бо қасди офаридани «маҷмаъаҳои фарҳангӣ»-и берӯҳ ҳастем. Чаро ба арзишҳои нуҳуфтаи маконҳои таърихӣ ва ё осори фарҳангӣ ба шоистагӣ намерасем? Бояд масъули аъмоли худ шуд, ҳатто агар дар ин миён фарҳехтагони улум ё нухбагони қудрат бошем, чун фитрати инсонӣ хиёнатро намепазирад.
Бояд ин ҳақиқатро низ фаромӯш накунем, ки мероси гузаштагон мутаъаллиқ ба тамомии инсонҳое аст, ки дар ин ҷаҳонанд. Он моли фақат гурӯҳе ва хонаводае нест. Аз ин рӯ, эҳтироми назар ва раъйи тамоми мардум дар таъйини ҳар навъ тасмимот шарту зарур аст. Агар макони таърихӣ арзишманд аст, чун фақат будани он нест, ки арзиш дорад, балки куллии андӯхтаҳои таърихӣ ва фарҳангиро бо худ дорад, ки ҳамеша барои тақвияти маънавиёти хеш баҳравар мешавем. Пас муваззафем аснод ва ё ҳар навъ осори таърихиро барои ояндагон нигаҳ дорем, аммо ҳимоят ва нигаҳдорӣ бояд ақлониву созанда бошад, на ғайри ақлониву сӯзанда.
СОҲИБИ ТАЪРИХЕМ, ВАЛЕ АЗ ҲИКМАТАШ БЕХАБАР
Пеш аз он ки ба ашхос ва воқеъоти таърихӣ арҷ гузорем, масъулем то сатҳи таърихро возеҳтар бинем. Бояд бидонем, ки ғайр аз баргузории ҷашнҳо вазоифе ҳам дорем дар баробари зикри ёди хайри қаҳрамонони гумном ва барои ҳифзи осори таърихӣ. Онҳое, ки имрӯз ин вазифаро пеши чашми мардум аз роҳи худхоҳиву судҷӯиҳо ба намоиш мегузоранд, кори хубе намекунанд, чаро ки аз ҳикмати илми таърих бехабаранд.
Муҳим ин нест, ки таърихро ҷашн бигирем, балки муҳим он аст, ки бархӯрди дурусте бар ёди гузаштагон ва мероси онҳо дошта бошем, чун покӣ ва нияти нек дар ҳар ҷои дунё азиз ва асараш бар саъодат ва саломати наслҳо босамар аст. Фақат аз роҳи дарк метавон кори хубе анҷом дод. Он гоҳ ки профессор Назирҷон Турсунзод таъкид бар вуҷуди «шароити буҳронӣ ва мушкили иқтисодии кунунӣ» менамояд, нишонгари заъфи масъулин аст, на заъфи ирода ва ҳимати мардуми Хуҷанд. Эшон мефармояд, ки «дар як ҷазираи хурди байни об бунёд намудани маҷмаа ва бардоштани пайкараи бузурги Темурмалик хеле гарон хоҳад уфтод».
Бигзор эҷоди маҷмаъи «Ҳисори Темурмалик» дар Ёва Арал ба мушкилоте рӯ ба рӯ шавад, вале шурӯъи ҳар кори нек нисфи кор аст, коре, ки дар оянда боиси ифтихори наслҳо мешавад. Агар мардум бифаҳмад, ки анҷоми ҳамчунин тарҳ бар нафъаш аст, бо камоли майл ҳамаи ташаббусро бар ӯҳдаи худ мегирад. Фақат майдонро барои мардум тоза бояд кард!
Бо баҳонаи бӯҳрони иқтисодӣ, эҷоди маҷмаъи масхараомези Темурмалик дар яке аз соҳилҳои Оби Хуҷанд, ба назарам, на шоиста ба равонҳои шаҳидон аст, на шоёни ҷомеъаи огоҳу фарҳангӣ. Агар имкони шурӯъи кори эҷоди тарҳи «Ҳисори Темурмалик» дар Ёва Арал набошад, беҳтар аст, дӯкони ҳамаи ҳунарфурӯшони хуҷандӣ баста гардад!
Набояд фаромӯш кард, ки эҷоди ҷойи кор аз муҳимтарин барномаҳои давлат маҳсуб мешавад. Нек бояд бидонем, ки мероси фарҳангӣ калиди гумшудаи тавсеъаи пойдор аст. Бидуни шакк, ободии ҷазираи Ёва имконоти васеъро барои тавсеъаи санъати гардишгарӣ ва иқтисоди кишвар хоҳад гузошт. Мусалламан, ин ҳама имконот ва потенсиолҳои таърихӣ ва табиъӣ ниёзманди мудирияти қавӣ дар ҳавзаи гардишгарӣ дорад. Бояд аз имконоти мавҷуд ва нуҳуфтаи гардишгарӣ ба наҳви аҳсант истифода намуд. Барои ин бояд тендерҳои дохиливу хориҷӣ ва ба хусус бахши хусусиро дар ободӣ ва эҳёи маркази таърихи ва фарҳангии «Ҳисори Темурмалик» ҷазб кард.
Агар имрӯз иқдом барои ободии ҷазираи Ёва Арал накунем, фардо боиси сарбазерӣ хоҳад шуд. Ин хушкӣ гавҳари ношнохта аз мероси фарҳангии миллат аст. Шакк нест, ин хушкии аз ёдҳо рафта, ки замоне шомили осори малмуси таърихӣ буд, ҳам акнун бо гузашти асрҳо табдил ба осори номалмус шудааст. Ин мавзеъест, ки шадидан ниёзманди ҳимоят аст.
Аз назари таърихӣ, ин хушкӣ мероси мунҳасир ба фард аз рӯзгори аҷдод аст. Ин мавзеъ ғайри қобили ҷойгузине ва дар миёни наслҳо бояд аз арзиш ва эҳтироми волое бархӯрдор бошад. Моем, ки қадри онро арзиш намегузорем. Ин таасуфовар аст. Кадомин ҷоеро дар ҳудуди ҷуғрофиёи сиёсии кишварҳои Эрону Осиёи Марказиро медонем, ки шоҳиди ҳамчунин рашодатҳои таърихӣ бошад? Кадомин мавзеъи ҷондифоиҳои гузаштагонро медонем, ки дар таърихи улуми низомӣ ва стратежик ба андозаи хушкии Ёва арзишманд бошад? Кадомин ҷойро аз хоку буми ватани азизамон медонем, дар авроқи муборизоти алайҳи бузургтарин ғосибони таърихи башарият, дар радифи Ёва Арал сабт шуда бошад? Сареҳан, метавонам гӯям, ки аҳамияти маънавии ин ҷазира камтар аз шоҳкорҳои фарҳангӣ, ки дар музеҳо ва голериҳои ҳунарӣ-таърихии кишварҳои Урупову Осиё қарор доранд, нест.
Ҷазираро, ки насли мо бо гузаштааш мешиносад, тавассути наслҳои пеш бо далоиле ҳазф нашуда буд, аммо насли огоҳ аст, ки бояд онро барои наслҳои пасин эҳё кунад! Ин ҷазира меросест, ки ғайри манқул ва арзиши таърихиаш бештар ба ёдмонҳост. Он аз зумраи меросҳои таърихӣ ва фарҳангиест, ки метавон ба сарвати фарҳангии миллат табдил кард.
Ҳамагон медонем, ки хушкии Ёва мавзеъест, ки бар тақдиру сарнавишти ҳазорон сокинони шаҳри Хуҷанд муассир будааст. Аммо аз дидгоҳи дигар, ҳифзи ин навъ осори таърихӣ ва табиӣ метавонад ба эътиборсанҷии хотироти гузаштагон кӯмакҳои беандоза мекунад. Аз ин рӯ, хуб нест, ки дар яке аз соҳилҳои Оби Хуҷанд, маҷмаъаи меъморӣ ва фарҳангӣ ба номи қаҳрамонон сохта шавад. Ба қадар маконҳои муқаддас расидан аз рукнҳои шаръии ҳар фарди мусалмон аст. Ҳифзи маконҳои муқаддас вазифаи ворисон аст, чаро ки дар ободии онҳо достонҳое нуҳуфтаанд, ки сабаби сарфарозии миллат дар оянда хоҳанд шуд.
Дар хабари мазбури Радиои Озодӣ омадааст, ки «дар ҷойи пештараи муҷассамаи Исмоили Сомонӣ… муҷассамаи 25-солагии истиқлоли Тоҷикистон қомат хоҳад афрохт». Ба ростӣ, ин тасмими Ҳукумати вилояти Суғд идомаи мантиқии ҳамон «бозии шатранҷ» бо донаҳои бузургон ва падидаҳои таърихи миллӣ дар паҳнои рӯзгори Хуҷанд аст, ки назираш дар таърих набудааст!
Шакк нест, насби нумоди Истиқлол дар ҷойи муҷассамаи амир Исмоили Сомонӣ аз ночорӣ буда ва бо ин кор масъулин хостаанд, то садоқати худро нисбат бар сиёсати Марказ нишон бидиҳанд. Аммо агар қасди ҳукумат арҷгузорӣ нисбат ба ёди бузургони таърих ва фарҳанги миллӣ бошад, беҳтар ва мантқитар он аст, ки дар ҷойи қаблии муҷассамаи шоҳ Исмоили Сомонӣ пайкараи ситорашинос ва риёзидон Абӯ Маҳмуди Хуҷандӣ ҳамроҳ бо нумоди Устурлоби бикраш барафрошта шавад, зеро симои ин нобиғаи улуму фунуни ҷаҳонӣ ва мазҳари Устурлобаш бамаротиб илмиву зебандаву шоистатар аз пайкараи хаёлии Темурмалик ва чанд тан аз ёронаш дар маҳватаи наздик ба бахши улуми поя ва табиъии Донишгоҳи Давлатии Хуҷанд метавонад бошад. Зимнан, Абӯ Маҳмуди Хуҷандӣ худ яке аз шохистарин самбули улуми появу табиъӣ дар таърихи илм аст, ки мусалламан, баҳсаш ҷудост.