Иршод СУЛАЙМОНӢ
Яке аз мушкилоти музмин ва ё таърихие, ки моро фаро гирифта, имрӯз омили бадбахтиҳои зиёде барои миллат ва давлати мо шудааст, ба таври решаӣ ҷойгир будани тафаккури камбағалӣ дар аксари қишрҳои ҷомеаи мост.
Тафаккури камбағалӣ умдатан бар асоси ду омил: гуруснагии руҳу ҳуш (мутолааи кам) ва нодории иқтисодӣ бар инсонҳо ҳоким мешавад.
Тоҷикон дар тӯли таърих агар дар шаҳрҳо ва марказҳои маъмурӣ ба сифати мардуми ашрофзода ва ё аристократ ташакул меёфтанд, вале бо тағйир ёфтани низомҳои сиёсӣ ва роҳбарони сиёсӣ, қишри ашрофзода ба сифати як ниҳоди иҷтимоии таъсиргузор дар тасмимгириҳои сиёсӣ шакл нагирифт. Аз ҷониби дигар дар замоне, ки (қарнҳои 18, 19 ва 20) қишри буржуа ва ё сарватмандон яке аз ниҳодҳои бисёр муассире дар шаклгирии миллат, давлат ва дигар институтҳои миллӣ дар Ғарб шуданд, дар кишварҳои мо бар асари нобаробариҳои иҷтимоиву сиёсӣ ҳамин қишр натавонист, шакл бигирад. Дар пёни ҳукумати Манғитиҳо баъзе аз хонаводаҳои дорову сарватманди Бухоро (хонаводаи Абдуқодир Муҳиддинов, Файзулло Хоҷаев ва дигарон) зери таъсири ҳаводиси сиёсии олам хостанд ба тасмимгириҳои ҳукумат таъсир бугузоранд, вале бо пирӯзии болшавикҳо ин ҳаракат шакл ногирифта шикаст хӯрд.
Аз тарафи дигар, ҳарчанд тоҷикон дар тадовуми таърих аз мардумони аҳли китоб ва мутолааи минтақа буданд, вале қишри дорои савод ва китобхон ба далелҳои рӯшан хеле қисми ками мардумро фаро мегирифт. Хондан (мутолаа), мактабу мадрасахонӣ ҳеч вақте ҳамагонӣ набуд ва шояд дар тамоми давраҳои таърих (то замони Шӯравӣ) 80 дарсади мардуми мо аз мутолаа ва илм дур буданд. Ин омил ҳам барои ташаккул ёфтани қишри дорои тафаккури ашрофӣ (ки имрӯз ҷомеаи шаҳрвандӣ номида мешавад) таъсири худро гузошт. Нодорӣ ва қашшоқии 90 дарсади мардум сабаби асосии ниҳодина шудани тафаккури кабағалӣ дар равон ва тиннати мардум шуд.
Дар замони Шӯравӣ ҳам мардуми тоҷик то солҳои 70-ум дунболи як бурда нон саргардон буд. Тоза мардум аз тафаккур ва ҳолати камбағалӣ берун шудан дошт, ки Шӯравӣ бо ҳама афсонаҳояш фурӯ пошид ва мардуми тоҷик камбағал боқӣ монд. Албатта камбағалии таърихӣ, камбағалии моддӣ таъсири амиқе ба равон ва тафаккури мардуми мо гузошт. Ба гунае, ки дар мардуми мо тафаккури камбағалӣ ба таври бисёр пойдоре ниҳодина шуд.
Мардумони дорои тафаккури камбағалӣ ҳамеша аз доштаҳо ва дороиҳои дигарон нороҳатанд (дороӣ ҳам ба маънии иқтисодӣ ва ҳам маънавӣ). Аз нодории худ пушаймонанд, дороии дигаронро “мардона” намепазиранд, ҳасад мехуранд ва бахилӣ мекунанд. Мардумоне, ки тафаккури дигар доранд дар ин гуна ҳолот талош мекунанд, ки нодории худро аз роҳи ҳунар ҷуброн кунанд, вале мардуме, ки тафаккури камбағалӣ дорад номуваффақии худро мехоҳад бо роҳи фасод, дуздиву ғорати мардуми доро пӯшиш диҳанд. Мардуми дорои ин гуна тафаккур доштаҳои дигаронро ҳисоб мекунанд ва доим дар фикри онанд, ки чӣ гуна он мардум доро шуданд, вале ҳеч гоҳ талоши воқеӣ намекунанд, ки худ ҳам доро бишаванд.
Бо вуҷуди ин ки аксарияти тоҷикон дар даврони шӯравӣ донишгоҳ хонданд, аз таҷрибаҳои муваффақи илму амали дунё хабардор шуданд, соҳиби олиму академикҳо шудем, вале аксари кулли ҷомеа ва мардуми мо бо тафаккури камбағалӣ боқӣ монд. Фурӯпошии зудҳангоми Шӯравӣ нагузошт, ки аз ҳисоби тоҷикон “инсони типпи нав ва ё тоҷикони сусиёлист” шакл бигиранд. Ва бо тағйир ёфтани низоми сиёсӣ қишри элитарии Шуравӣ аслан нуфузи худро дар ҷомеа гум кард ва зарурат пеш омад, ки дар ин мақтаи замонӣ тафаккуру равони наве зери таъсири муҳити ҳоким ва қудрати сиёсӣ шакл бигирад.
Бар асоси ҳаводиси сиёсӣ ва ноҷуриҳои замон аксари мансабдороне, ки дар ҳама сутуҳ ба раҳбарӣ ва қудрат расиданд бо тафаккури камбағалии худ вориди ниҳодҳои давлатӣ шуданд. Ин буд, ки онҳо ба ҷойи обод кардани вазорату идораҳои худ ба обод кардани хонаву дари худу аҷдоди худ пардохтанд. Идораву вазоратҳои худро ба ҳадде хароб карданд, ки ҳанӯз ҳам хеле корҳо дар сатҳи сифр боқӣ мондааст ва ҳар мансабдоре, ки дар ин ниҳодҳо меояд ҳамеша мегӯяд, ки мо тақрибан корро аз сифр шуруъ кардем.
Тафаккури камбағалии мо боис шуд, ки мо дар давлат ва мансабҳо ба фасоду харобӣ даст бизанем ва то метавонем давлати худро ғадр кунем. Ҳатто ин тафаккур ба гунае дар равони мардуми мо ва мансабдорони мо ҳоким аст, ки ҳар мансабдоре, ки бо “роҳҳои қонунӣ” бештар бидуздад ва давлатро ғорат кунад, ҳамон мансабдори муваффақ аст.
Ҳоло ҳам ин тафаккур дар ҷомеаи мо ҳоким аст ва бадбахтона яке аз иллатҳои сарафгандагии миллии мост. Ин тафаккури ҳоким мисли заҳрпечак иҷтимои моро фаро гирифтааст. Ҳамин аст, ки як довталаб ба факултаи ҳуқуқ ва ё Донишгоҳи тибб то 18 ҳазор дуллор ришва медиҳад, ки пазируфта шавад. Вале дар ин тахассусҳои маоши як корманди миёна аз 1500 сомонӣ беш нест. Вале дар ин тахассусҳо имкони дуздиву ғорат кардани мардум зиёд аст. Ин танҳо як мисол аст. Мисолҳои дигар даҳшатафкананд...
Журналисти варзидаи рус (шӯравӣ) Борис Чехонин дар китоби маъруфаш “Рӯзноманигорӣ ва истихборот” менависад, ки дар Токио ҳамсояи президенти ширкати номошнои “Toshiba” Тосио Доко буд, ки дар як хонаи муқаррарие зиндагӣ мекард. Замоне Чехонин бо ӯ мусоҳиба мекунад ва як суол медиҳад: Чаро чунин хоксорона зиндагӣ мекунед?
Доко посух медиҳад: Ин ҳама дар оянда бояд шавад, ҳоло мо танҳо дар мавриди кишвар меандешем (Я спросил его: почему так скромно живете? Он, подумав, ответил: "Все в будущем, а пока надо думать о стране).
Феълан барои Тоҷикистон тафаккуре мисли Доко зарур, ки хоксорона зиндагӣ кунад, вале ба Ватан шаҳомат бибахшад, на тафаккуре камбағалӣ, ки дар қасрҳои муҷаллои миллиондолларӣ зиндагӣ кунем, вале ҳастии Ватан ба чор тангаи муҳоҷирини хиёбонҳову таҳхонаҳои Русия вобаста бошад...