Баҳс атрофи китоби ба тозагӣ тарҷума шудаи муқаққиқи амрикоӣ Фредереик Старр, мудири Пажуҳишгоҳи Осиёи Макразӣ ва Қафқоз дар донишгоҳи Ҷон Ҳопкинси Вашингтон (Frederick S. Starr, Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane, 2013) ин танҳо баҳси тарҷумаи ноқиси китоб ва ё баҳси ноқисиҳои худи китоб нест, ки барвақт боз фарҳангшиносони ғарбӣ ва амрикоӣ дар тақризҳои худ аз он ҳарф задаанд.
Ҳарфи Ашраф Ғанӣ “Китоби фантастикӣ”, ки дар муқоваи китоб оварда шуда ду маънӣ дорад, яке ин ки китобест дар сатҳи баланд эҷод шуда ва дигар инки афсона аст, ки аслан маънии дуввум ба муҳтавои китоб мувофиқтар аст. Бештари муқарризон бар инанд, ки муаллиф китобро сатҳи навишта ва аслан ба сарчашмаҳои асл дастрасӣ надоштааст. Ва масъалаи аслии ин гуфтугӯ ба фикри ман, аз доираи баҳси китоб берун аст ва ба вазъи имрӯзаи ин минтақа ва ба мавқеъ ва ҳолати Тоҷикон дар минтақа вобастагии наздик дорад. Старр чи гунае, ки дар китобаш дарк накардааст дар мақолаҳои алоҳидааш ҳам нашинохтааст, ки мушкилоти аслии таназзули фарҳангӣ дар ин минтақа ду чиз буд ва ҳаст; яке таноқузи истиқлол, яъне набудани ҳукумронии қонун ва дигаре набудани сиёсати дурусти худшиносӣ ва субъектсозӣ дар минтақа.
Ин мушкилоти аслии аз байн рафтани рушангароии Тоҷикон дар гузашта ва набудани он имрӯз аст. Ва Старр дар китоби худ ва инчунин дар мақолоти худ ин рӯйдодро надидааст ё нодида гирифтааст, ки мардуми воқеан фарҳангсолори ин минтақа Тоҷикон дар муддати садсолаҳо аз турктозиҳо хаста шуда буданд ва дигар то имрӯз имкони сарбардоштан надоранд. Ва наметавон ба осони тақдири таърихии Тоҷиконро зери мафҳуми “мардуми Осиёи Марказӣ” дар як раванди созанда бо қавму халқҳои Турки ҷой додан. Ба гуфти Устод Шакурӣ он чи гузашт, “маъракаи Тоҷикушӣ” буд , ки аз давраи ҳуҷуми Туркҳо ва Муғулҳо оғоз шуда ва то “куштори маънавии Тоҷикон” бо раванди Узбакикунонии Тоҷикон дар асри 18 оғоз шуда, дар давраи Шӯравӣ давом кард (Shakuri, 2012, 64-85).
Дар яке аз мақолаҳои худ Старр (Rediscovering Central Asia, 2009) нуктаи муҳимеро қайд мекунад, ки дар минтақае, ки абарқудратҳо мардуми Осиёи Марказиро барои манфиатҳои худ истифода карданианд, роҳи беҳтари дигаре ҳам вуҷуд дорад, ки он бо ҳарфи Старр эътирофи ин маънист, ки “...дар куҷое аз ДНК–ин мардум зарфиятест барои мудирияти империяҳо ва ҳатто минтақаҳои бузурги тиҷоратӣ ва бо дигар марказҳои фарҳангии ҷаҳон муносибати баробар доштан ва дар ин ҷода мавқеи созгор ва махсуси худро истифода карда байни тамаддунҳо таноб (ришта) ё кӯпрук шудан”. Ин фикрест, ки дар фарқият аз Старр, ки аз гирифтани номи Тоҷик ҳарос дорад, дар асрҳои миёна дар бораи Тоҷикон мегуфтанд, ки ҳамчун “арбоби қалам” дар иморат (давлатсозӣ) ва тиҷорат пештоз буда ва аз қабилаҳои Турк фарқ доштаанд (бубинед Subrahmanyam 1992, Sawory 1986). Ва аслан ҳамин мардум, Тоҷикон, буданд, ки шаҳрдорӣ, давлатдорӣ, тиҷорат, ҳунармандӣ, илм ва фарҳанг дар минтақа то ҷое зинда монд. Ба хусус дили ҳаракати фарҳангиеро, ки Старр “рушангароии гумшуда”-аш номида, ҳамин мардум Тоҷикон ташкил медоданд.
Аслан маърифат гум намешавад ва ҳарки воқеан дар ҷустуҷӯст онро пайдо мекунад. Ин ҷо тарҷумони китоб ҳаракати фарҳангиеро, ки Фредерик Старр ҳамчун “рушангароӣ” унвон карда, нодуруст тарҷума кардааст. Бояд қайд кард, ки рӯшангароӣ ё enlightenment, ки Старр ин ҳарактро ном мегузорад, ба ҳастии ин ҳаракати созанда, ки дар ин минтақа, Хуросон ва Варорӯд ба вуҷуд омад мувофиқ аст, ки воқеан аз enlightenment–и дар Аврупо зуҳур карда комилтар ва фарогиртар буд. Ин мавзӯест, ки ба як таҳқиқи мустақил ниёз дорад ва аз доираи гуфтугӯи имрӯзаи мо берун аст. Метавон гуфт ки имрӯз ҳамон мушкилиро рӯ ба рӯем, ки боиси таназулли фарҳангӣ дар асри Сомониён гашта буд. Ин рӯйдодест, ки дар давраи сулолаҳои туркии асри миёна боиси таноқузи истиқлол гашта буд. Яъне даврае шуд, ки нуфуз ва қудрат ба қувва такя мекард, на ба ҳақиқат ва таҷрибаву дониши ба он вобаста, ки ин боис шуд қонун (шариат) дар дасти баъзе султонҳо ба бозича табдил ёфт. Яъне ҳукумронии қонун аз байн рафт ва ҳукми султон, бек ва амирҳо боло шуд. Воқеан имрӯз ҳам дар ин ҷомеаи мо таноқузи истиқлол аст, яъне гуруҳе чун сулолаҳои туркии асрҳои гузашта қонунро зери по кардаанд ва имкони воқеии фазосозиро ба мардум надода истодаанд. Ин рӯйдодест ки боиси пурқувват шудани фасод ва аз байн рафтани нуфузи илму дониш дар ҷомеа, шикасти фард ва вусъатёбии фарҳанги ом гардидааст. Дар ҷомеаи пасошӯравии мо ин баҳси ислом ва арзишҳои дунёи нав (модернитӣ) нест, ки идеологҳои мо бардоштаанд, балки ин баҳси набудани роҳбарии дуруст, набудани шоистасолорӣ, салоҳият ва ба мардум надодани имкони фазосозист.
Дар ҷомеа ва фарҳанги мо ҳолате ҳукумрон аст, ки Старр чунон ки дар бунёди тамаддунии Тоҷикон механизм ва технологияи созандаро, ки садсолаҳо боз ба қавму халқиятҳои минтақа ҳаёти сиёсӣ ва фарҳангӣ бахшида буд, нашинохт имрӯз ҳам ин арзишҳо ва технологияи созандаро дар ҷомеа дидан наметавонад. Ҳанӯз баҳори соли 1998, Фредерик Старр, дар конфронсе, ки ба мавзӯи “ҷомеаи шаҳрвандӣ дар Осиёи Марказӣ” бахшида шуда буд, дар баромадаш шаш аргументи (истидлол) набудан ва нашудани ҷомеаи шаҳрвандиро дар Осиёи Марказӣ зикр карда буд. Аз он ҷумла дар баромадаш Старр гуфта буд ки ин “фарҳангҳои ҳидравликӣ” (мафҳум аз Karl Wittfogel), яъне бо об сару кор доштагӣ, ба кори коллективӣ (collective effort) ё ом ниёз доранд на ба фардият (individualism), ки бунёди ҷомеаи шаҳрвандист; дигар ин ки ба гуфти ӯ дар ин фарҳангҳо, қудрат зинавист (hierarchical) ва ҳама вақт аз боло ба поён дорад мерезад, на баръакс аз шаҳрвандон ба боло ва ҳар ки “водиро идора мекунад ҳаётро идора мекунад”; сеюм ин ки дар оилаҳои мардуми муқимӣ ва кӯчии Осиёи Марказӣ авлод ё тоифа (clan) ҳамчун воҳиди (unit) муаянкунанда дар ҷомеа ҳукумрон аст; чорум, ин ки Шӯравии собиқ ин хусусиятҳоро аз байн набурд, балки онҳоро пурқуват кард. Албатта, ин ҷо ҷои баҳс бо Старр нест, ки таркибҳои фарҳангсоз ва сиёсатсозро дар ҷомеаҳои минтақа дидан наметавонад, балки ин мушкилоти давлат ва зиёиёни наздик ба он аст. Яъне давлат (state), ки бозингари асосист агар дар ҷомеа аз механизми созандаи ҷомеа аз сиёсати фазосозӣ дарак медошт ва онро ақалан аз ибтидоӣ солҳои дуҳазорум ба кор медаровард, дар ин солҳо Тоҷикистон ҷомеаи шаҳрвандии худкифоя ва пурқувват медошт ва ҷомеа ҳам ба тавлидкунандаи муҳоҷир, ғариб, фоҳиша, бунёдгаро, ифротгаро ва дигар унсурҳои аҷоиб табдил намеёфт...
Чи гунае, ки мебинем муалифи китоб ду нуктаи муҳимро, ки барои шинохти ҳаракати рӯшангароӣ дар аҳди Сомониён заруранд ва имрӯз ҳам дар таркиби фарҳанги Тоҷикон ва минтақа муҳиманд, дониста гум кардааст. Якум, механизм ё технологияи бунёдиеро, ки ин ҳаракатро ба вуҷуд овард ва аслан реша дар Қуръон ва ҳадисҳои пайғомбар (c) дошт ва дигар нуктаи муҳим ин аст, ки муаллиф мардумеро, ки қалби ин ҳаракатро ташкил медоданд, яъне Тоҷиконро, зери мафҳуми “мардумони осиёи миёна” нодида гирифтааст. Дуруст аст, ки дар шаклгирии фарҳанги мардуми Хуросон тамаддунҳои Ороиёии Маҳаллӣ, Юнонӣ, Ҳиндӣ ва ғайра нақш доштаанд, вале бешак ин арзишҳо, идеяҳо ва ормонҳои Исломии ин мардум буд, ки дар ба вуҷудоии ин ҳаракати фарҳангӣ ва пайдоиши шахсиятҳои ренессансӣ дар ин давра нақши ҳалкунанда дошт. Ба хусус ду падидаи фарҳангӣ-сиёсӣ яке ҳастии технологияҳои худӣ (Фуко) ё роҳҳои субъектсозӣ (фард, шахсият), ки дар ҳама мактабҳои фикрии Исломӣ вуҷуд дошт ва аз тарафи давлатмардон дастгирӣ мешуд ва дигар, ин будани ба истилоҳи маъруфи ғарбиҳо, ҳукумронии қонун (номус) ки ҳаққу ҳуқуқи мусулмонҳоро аз сатҳи байналхалқӣ гирифта, то ҳаёти оилавӣ ҳимоят мекард.